Michael sierpień - wrzesień 2009

6 / 16

Pismo MICHAEL Journal: 1101 Principale St., Rougemont QC, J0L 1M0, Canada • Tel.: (450) 469-2209 •
Dwumiesięcznik MICHAEL: ul. Komuny Paryskiej 45/3A, 50-452 Wrocław, Polska • Tel.: (071) 343-6750 •
sierpień-wrzesień 2009
Bogactwo a dar
System kapitalistyczny osiągnął stan dojrzałości,
lecz cele moralne tego systemu nie są rozpoznane.
Właściciele dużych firm – zwłaszcza chrześcija scy,
i inni, w tym ze Stanów Zjednoczonych, wskazują
na ten istotny brak, który uniemożliwia im pogodze-
nie odpowiednich wartości religijnych z wartościami
ekonomicznymi, gospodarowania w ramach kapita-
lizmu.
Zastanówmy się nad trzema pojęciami, których
rozpoznanie jest istotne dla dyskusji nad etyką go­
spodarowania w kapitalizmie. Czym jest zatem owo
bogacenie się i czy zaakcentowanie w tym wyra-
żeniu zaimka się nie stwarza od razu trudności z
właściwym odniesieniem etycznym? Jaka jest rela-
cja ubóstwa do bogactwa i czym jest, wobec tych
dwóch kategorii wartościujących, stan posiadania,
normalny poziom posiadania? Czy w oglądzie glo-
balnym kapitalistyczne sposoby gospodarowania
powodują pokonanie ubóstwa, czy też je pogłębia-
ją? Istotne jest także zwrócenie uwagi w dyskusji
nad moralnymi aspektami gospodarowania nie tylko
na materialny wymiar bogactwa i ubóstwa, lecz rów-
nocześnie na ich wymiar duchowy.
Bogacenie się jest rzeczownikiem pochodzącym
od czasownika bogacić się. A ten oznacza „stawać
się bogatym, zasobnym w coś, majętnym”. We
właściwym znaczeniu bogacenia się przedmioty
majętności są materialne. W znaczeniu przenoś-
nym bogacić się oznacza „przysparzać sobie jakichś
wartości niematerialnych, stawać się doskonalszym,
wszechstronniejszym”. Z tego powodu w języku wy-
powiedzi religijnych, w którym owo przenośne zna-
czenie bogacenia się jest ważniejsze niż właściwe,
używa się słowa ubogacić. Charakterystyczne jest
to, że czasownik ubogacić bezpośrednio zawiera w
sobie treść obdarowania bogactwem (przez Boga,
innego człowieka, lekturę, właściwe postępowanie)
i nie zawiera treści zdobywania w imieniu własnym,
czy też grupy, ponieważ trudno jest mówić, np. o
zdobywaniu doskonałości, lecz raczej o dążeniu do
niej drogą rozwoju duchowego i moralnego.
O bogactwie można powie-
dzieć, że jest zdobywane, osią-
gane lub darowane. Osiąga i
zdobywa się coś, co wcześ-
niej do zdobywającego nie
należało, lecz stało się celem
jego działania i co może być
zdobyte lub osiągnięte w spo-
sób uczciwy, legalny, ale też
może być zdobyte lub osiąg-
nięte przemocą lub gwałtem.
W przypadku bogactwa daro-
wanego koniecznie występuje
osobowa relacja między obda-
rowywanym o obdarowującym.
Rodzaj bogactwa przyjętego w
ten sposób w większym stop-
niu zależy od darczy cy niż od
obdarowanego.
Bogacenie odbywa się tak-
że w wyniku używania i prze-
kształcania dóbr naturalnych,
które zasadniczo nie są przy-
pisane żadnej osobie. Dobro
naturalne jest już z zasady uni-
wersalne, należy bowiem do wszystkich. Bogactwo
wytworzone w ten sposób wymaga niewątpliwie
wysiłku bogacącego się, ale zwykle nie jest to wy-
siłek pojedynczej osoby, co w połączeniu z tym, że
i tworzywo ma charakter naturalny, tak osiągnięte
bogactwo czyni uniwersalnym i wymaga uniwersali-
stycznego podejścia w zarządzaniu dobrami.
Dobro, które zostało dodane do stanu posiadania
osoby lub grupy osób, a więc dobro, które stało się
przedmiotem wzbogacenia, w każdym z omówio-
nych przypadków nosi znamię dobra uniwersalnego
– ostatecznie należącego do całej ludzkiej wspólno-
ty, i to w wymiarze pokoleniowym. Przeświadczenie
o tym, że posiadane dobro jest posiadającemu pod-
porządkowane z racji wzbogacenia się, że ma nad
nim władzę, że upoważnia go ono do władzy nad
innymi – jest niezgodne ze szczególnie podkreślaną
przez Jana Pawła II zasadą uniwersalności wszel-
kich dóbr, prawem uniwersalnego używania,
uniwersalnego pr nac enia dóbr.
Bogactwo może być zatem postrzegane tylko
w jeden sposób – jako dar przyjęty dobrowolnie,
na jakiś czas, w zarządzanie, aż do czasu przeję­
cia przez innych, na sko czony czas trwania spraw
ziemskich. Poczucie bycia obdarowanym pociąga
za sobą odpowiedzialność za posiadane dobro za­
równo w sensie jego ochrony przed ewentualnym
zniszczeniem, jak i służenia tym dobrem innym,
traktowaniem go jako źródło dobra uniwersalnego,
bo sam fakt przypisania dobra poszczególnej oso­
bie (wzbogacenia jej o to dobro) nie znosi uniwer­
salności dobra jako takiej.
Ubóstwo i bogactwo
Rozpatrywanie łącznie kategorii bogactwa i
ubóstwa przenosi dyskusję o etyce bogacenia się
z płaszczyzny indywidualnych działa przedsiębior­
czych w sferę społecznych konsekwencji tych dzia-
ła . W taki oto sposób określa się słownikowo oba
te terminy – bogactwo to po pierwsze: „ogół dóbr
mających dużą wartość materialną, zasobność w te
dobra; majątek, skarb, zamożność, majętność, do-
brobyt”, po drugie – bogactwo to: „wielka obfitość,
albo liczba czegoś, różnorodność czegoś; obfitość”.
O ile w znaczeniu czasownika bogacić się wystę-
powało przenośnie odniesienie do dóbr niemate-
rialnych, to w przypadku rzeczownika bogactwo od-
niesienie do dóbr materialnych, przeliczalnych jest
– jak się wydaje – silniejsze.
Ubóstwo natomiast ma w znaczeniu słowniko­
wymwymiar zarówno materialny, jak i niematerialny.
Ubóstwo to „brak dostatecznych środków do życia;
bieda, niedostatek”, zarazem ubóstwo oznacza
małą „ilość albo liczbę czegoś, ograniczenie”, np.
„stylu, języka, myśli, wyobraźni” czy też intelektu,
„życia kulturalnego, duchowego, moralnego”.
Zarówno bogactwo, jak i ubóstwo określają stan
posiadania. Niektóre przedmioty posiadania nie są
wprost mierzalne, np. intelekt. Wiele jednak z nich
można ilościowo określić. Bogactwo byłoby wyzna-
czone przez wysoką wartość dóbr, ubóstwo przez
ich wartość niską.
Bogacenie się i tworzenie dobrobytu nie ozna­
cza tego samego. Tworze-
nie dobrobytu, czyli stanu
dóbr niezbędnych do peł-
nego rozwoju jednostki we
wspólnocie, może być ce-
lem ludzkiego działania,
podczas gdy bogacenie się
byłoby tylko środkiem i po-
winno podlegać jasnym kry-
teriom moralnego osądu.
Dobrobyt, c yli stan
normalny posiadania
Kwestia dostatecznego
posiadania została szcze-
gółowo rozpatrzona przez
Leona XIII w encyklice Re-
rum novarum. Po pierwsze
– własność, która określa
stan posiadania, nie jest,
jak już podkreśliliśmy, ab-
solutna, i podlega prawu
pows echnego pr e na-
c enia dóbr iemi. Po dru­
gie – dobrobyt indywidual-
ny musi być uzgodniony z
dobrobytem wspólnoty, a więc własność prywatna
ma wymiar społeczny. Nie chodzi w tym przypadku
o bezwzględne narzucenie jednakowego poziomu
życia wszystkim członkom wspólnoty, o odgórną
przymusową, równą dystrybucję dóbr, lecz o indy-
widualną odpowiedzialność wobec społeczności za
rozporządzanie własnymi dobrami (nie tylko mate-
rialnymi, lecz też intelektualnymi). One mają gwa-
rantować dobrobyt całej społeczności, nie mogą
przeciwstawiać posiadacza dóbr innym, którzy po-
siadają mniej, nie mogą powodować uzależnienia
jednych od drugich, ani nie mogą być instrumentem
władzy. Własność indywidualna pełnić ma funkcje
służebne wobec społeczności.
Jan Paweł II pisał o dobrach, które są bogac­
twem współczesnych społeczności:
„(32) ... dolność ro po nawania w porę po­
tr eb innych lud i ora układów c ynników pro-
dukcyjnych najbard iej odpowiednich do ich
aspokojenia jest kolejnym ważnym źródłem bo-
gactwa współc esnego społec eństwa. Istnieje
res tą wiele dóbr, których nie można w odpo-
wiedni sposób wytwor yć pracą pojedync ego
c łowieka i które wymagają mierzającej do jed-
nego celu współpracy wielu osób. Zorgani owa-
nie takiego wysiłku, ro planowanie go w c asie,
atros c enie się, by r ec ywiście odpowiadał
temu, c emu ma służyć, ora podjęcie koniec -
nego ry yka jest d iś także źródłem bogactwa
społec eństwa. W ten sposób staje się cora
bard iej oc ywista i determinująca rola dy-
scyplinowanej i kreatywnej pracy lud kiej ora
— jako c ęść istotna tej pracy — rola dolności
do inicjatywy i pr edsiębiorc ości”.
Przedsiębiorczość jednostek lub grup jest zja­
wiskiem jak najbardziej pożądanym w kreowaniu
bogactwa, które warunkuje dobrobyt społeczny.
Umożliwia każdemu człowiekowi realizację wła­
snego człowiecze stwa w podmiotowo traktowanej
pracy, w dostatniej rodzinie, w służeniu własnymi
umiejętnościami i dobrami całej społeczności, w do-
skonaleniu postawy duchowej. Krytycy nauczania
społecznego Jana Pawła II zarzucają mu utopijność
w poruszanych kwestiach. Ta utopia ma być po-
twierdzana empirycznie, bowiem – jak argumentują
krytycy – przywiązanie do dóbr, szczególnie ma-
terialnych, jest często zniewalające dla ludzkich
istot, rozdźwięk zaś między poziomami posiadania
w świecie drastycznie się pogłębia, populacja do-
tknięta ubóstwem cały czas rośnie. Czy to jednak
świadczy o utopijności wołania o uznanie uniwer-
salności dóbr i o rozwój mierzony wskaźnikami in-
nymi niż wyłącznie ekonomiczne? Czy świadczy to
raczej o konieczności przewartościowania postaw w
kwestii posiadania i bogacenia się w taki sposób,
aby przedsiębiorczość uzyskała swój ludzki wymiar,
wzrost bogactwa odbywał się zgodnie z uniwersal-
nymi zasadami etycznego działania, a wytwarzane
rzeczy i dobra intelektualne nie obróciły się osta-
tecznie przeciwko człowiekowi? O to w istocie woła-
ją ci, którzy podnoszą potrzebę sformułowania etyki
gospodarowania.
Pr edsiębiorc ość w skali międ ynarodo-
wej i kontrasty bogactwa
Faktem jest, że rozwój kapitalistycznych spo­
sobów wytwarzania pozwolił niektórym społeczno­
ściom osiągnąć poziom znacznego bogactwa ma­
terialnego. Gdyby jednak została przeprowadzona
wnikliwszaanalizaźródeł tegobogactwa, tozapewne
okazałoby się, że na wzrost bogactwa (w zasadzie
tylko niewielkiej części populacji) wpływ miał (i ma
nadal) np. bezwzględny wyzysk kolonialny lub neo-
kolonialny. Co zatem tak naprawdę leży u podstaw
bogactwa niektórych współczesnych społeczności?
Czy rzeczywiście ten rodzaj przedsiębiorczości, o
którym wspominał Jan Paweł II w cytowanym powy-
żej fragmencie encykliki? Przedsiębiorczości, którą
cechuje społeczna odpowiedzialność, przy czym
społeczność współczesna musi być rozpatrywana w
skali globalnej? Jan Paweł II pisał, że „jedna naj-
więks ych niesprawiedliwości współc esnego
świata polega właśnie na tym, że stosunkowo
nielic ni posiadają wiele, a lic ni nie posiadają
prawie nic” (Sollicitudo rei socialis , 28). Niespra-
wiedliwość, o której tu mowa nie wyczerpuje się jedy-
nie w niewłaściwej dystrybucji dóbr. Nie chodzi o to,
żeby jakaś część ludzkiej społeczności wytwarzała,
a inna (niewytwarzająca lub przymusowo wytwarza­
jąca niewiele) była przedmiotem przydzielania tych
dóbr. Chodzi o to, żeby każdy przedsiębiorca w
swoje przedsiębiorcze działanie angażował jak naj-
większą społeczność, nie zaś – jak to ma miejsce na
konkurencyjnym rynku – sztucznie ograniczał moż-
liwości produkcyjne i przedsiębiorczość innych. Ja-
skrawym tego przykładem było i jest konsekwentne
transformacyjne likwidowanie produkcji w krajach
Europy centralnej, dyktowane tzw. opłacalnością. I
znów nie chodzi tylko o tzw. sprawiedliwą dystrybu-
cję, lecz o to, żeby linia nowego podziału świata nie
przebiegała między producentami a klientami.
Teresa Grabińska
Mirosław Zabierowski
Powyższy tekst pochodzi z książki autorstwa prof. dr
Teresy Grabińskiej i prof. dr Mirosława Zabierowskiego
pt. „Etyka gospodarowania. Uniwersalizm Jana Pawła II
i Solidarności”, która ukazała się w wydawnictwie ATUT
we Wrocławiu w 2009 r. Książkę w cenie 35 zł (koszt wy-
syłki wliczony) można zakupić w redakcji MICHAELA.